Çocukluk Çağı ve Mizaç

Mizaç, karakter ve kişilik kavramlarını önceki yazılarımızda açıklamıştık. Mizaç konusunu bir de çocukluk çağı için ele alalım. Çocukluk çağındaki mizaç konusunda literatürünü incelediğimizde birçok bilim adamının birbirine benzer veya farklı yaklaşımları mevcuttur.

Çocukluk dönemi mizaç yaklaşımları

 Thomas ve Chess’in yaklaşımı

Alexander Thomas ve Stella Chess’in gerçekleştirdikleri “New York Boylamsal Araştırması” sonucunda dokuz mizaç boyutu belirlenmiştir. Bu boyutlar;

  1. Aktivite Düzeyi: Çocuğun hareketlerindeki mevcut motor öğe. Çocuğun gün içinde aktif olduğu zamanların, aktif olmadığı zamanlara oranı.
  2. Ritmiklik / Biyolojik Düzenlilik: Çocuğun herhangi bir fonksiyonunun zaman içindeki düzenliliği (uyku-uyanıklık, açlık, tuvalet alışkanlığının zaman içinde tahmin edilebilirliği).
  3. Yakınlaşma/Çekingenlik: Çocuğun değişik veya yeni bir uyarana yönelik ilk tepkisi.
  4. Uyumluluk: Çocuğun çevresindeki değişikliklere uyum sağlamadaki kolaylığı.
  5. Uyarılma Eşiği: Çocukta fark edilebilir bir tepki uyandırabilmek için gerekli olan uyarıcının yoğunluk düzeyi, şiddeti.
  6. Tepkilerin Yoğunluğu: Çocuğun gösterdiği tepkinin (olumlu ya da olumsuz) enerji düzeyi ya da kuvveti.
  7. Huyların Niteliği: Arkadaşça, memnun ve neşeli davranış miktarı ile düşmanca, huzursuz ve keyifsiz davranış miktarının karşılaştırılması.
  8. Dikkat Dağınıklığı: Çevresel bir uyaranın ne kadar kolaylıkla çocuğu yaptığı bir faaliyetten alıkoyduğu.
  9. Dikkat Süresi ve Devamlılık: Çocuğun belli bir alana meşgul olduğu zamanın uzunluğu, seçici olarak o iş üzerine dikkatinin dağılımı. Devamlılık için dikkatini dağıtıcı öğelere karşın yaptığı işi sürdürme yetisi değerlendirilmektedir

Goldsmith yaklaşımı

Goldsmith mizacı duygu alanındaki temel bireysel farklılıklar olarak ele almaktadır. Goldsmith 1996 da geniş bir laboratuvar değerlendirme bataryası geliştirmiştir. Bu ölçekler temelde beş duygusal mizaç boyutunu ölçmek üzere geliştirilmiştir: motor aktivite, öfke, korku, keyif/eğlence, ilgi/ süreklilik.

Bu yaklaşım mizaç bileşeni olarak duygunun yanı sıra duygu regülasyonunu da ele almaktadır. Duygu regülasyonu, mizaç yapılarının en karmaşık olanlarından biridir. Kişinin hedeflerine ulaşabilmesi için duygusal reaksiyonlarını (yoğunluk ve zamanlama açısından) izleme, değerlendirme ve gerekirse modifiye etmeden sorumlu içsel ve dışsal işlemlemelerden oluşmaktadır.

Duygu regülasyonu çocuğun hedefine ulaşmaya çalışırken engellenmesi, öfke duyması ancak bunu ifade etmekten kaçınması gibi duygusal bir olaydan sonra oluşan ayrı olay ve işlemlemeleri içermektedir.

Cloninger’in yaklaşımı

Cloninger, mizacı yalnızca çocukluk döneminde değil yetişkinliğe kadar olan dönem içerisinde ele almıştır. Bu modele göre dört temel mizaç özelliği (yenilik arayışı, zarardan kaçınma, ödül bağımlılığı ve sebat etme) ve üç tane de karakter özelliği bulunmaktadır (kendini yönetme, işbirliği yapma ve kendini aşma). Cloninger’in hipotezine göre mizaç özellikleri daha erken dönemde belirgin olup daha çok genetik temellidirler. Karakter özellikleri ise daha sonra gelişmekte olup genetik yatkınlık ve deneyimlerle birlikte şekillenmektedir.

Rothbart’ın nörobiyolojik gelişim yaklaşımı

Rothbart mizacı yaşam boyu hiç değişmeyen özellikler olarak tanımlamak yerine, nörobiyolojik gelişimle birlikte çevresel etmenleri etkileyen ve çevresel etmenlerden etkilenen dinamik bir süreç olarak ele almaktadır. Rothbart’ın mizaç yaklaşımının temelini reaktivite ve kendini düzenleme davranışları arasındaki bireysel farklar oluşturmaktadır. Bu farkların biyolojik temelli olup kalıtımdan, olgunlaşmadan ve deneyimden etkilendiği savunulmaktadır.

Rothbart, farklı yaş dilimlerinde geliştirdiği ölçümler dahilinde mizacın genel olarak üç kategori altında toplandığını belirtmektedir. Bu kategoriler Dışa Dönüklük, Olumsuz Duygulanım ve Çabalı Kontrol boyutlarıdır.

Dışa Dönüklük, dışsal uyaranlara karşı açıklık, aktiflik ve pozitif beklenti içerisinde olma, ödül niteliği taşıyan ipuçlarına karşı duyarlılık, hedef koyma ve bu hedefler için “yaklaşma” davranışı içerisinde olma ve genel olarak mutluluk düzeyi gibi özellikleri kapsamaktadır.

Olumsuz Duygulanım, çocuğun korku, öfke, memnuniyetsizlik ve zor yatıştırılma gibi özelliklerini içermektedir.

Çabalı Kontrol boyutu altında dikkat, inhibisyon, algısal hassasiyet, düşük yoğunluklu uyaranla memnuniyet gibi bileşenler mevcuttur. Çabalı Kontrol, ulaşılması gereken hedefe yönelik uygun olmayan davranışları baskılama gibi davranışları içermektedir. Bu özellikler planlama, ketleme, hataları belirleme, yeniden düzenleme gibi yönetici işlev gerektiren yetileri içerisinde barındırmaktadır. Çabalı Kontrol alanının yüksek olmasının empati gelişimi ile doğru orantılı; psikopatoloji ile ters orantılı olduğu bilinmektedir.

Rothbart bu kurama dayanarak Çocuk Davranış Listesi adında bir ölçek geliştirmiş ve mizacı 15 mizaç özelliği belirlemişlerdir. Bu mizaç özellikleri şu şekildedir:

  1. Aktivite Seviyesi: Kaba motor aktivitelerinin derecesi, hareketin oran ve yaygınlığı araştırılır.
  2. Kızgınlık / Hayal Kırıklığı: Sürdürdüğü etkinliğin bölünmesine veya amaçların engellenmesine bağlı olumsuz etkilenimin derecesini belirtir.
  3. Yaklaşım/Olumlu Katılım: Beklenen memnuniyet verici etkinlikler için heyecanlanma ve olumlu katılımın derecesini gösterir.
  4. Dikkati Odaklama: Verilen görev ve etkinliğe odaklanma ile dikkatin sürdürülmesindeki eğilim ölçülür.
  5. Rahatsızlık: Işık, ses, hareket ve dokunuşla ilgili uyaranların duyusal kalitesiyle ilgili olumsuz duygu dışa vurumunun oranı belirlenir.
  6. Azalan Tepki/Sakinleşme: Aşırı zorlanmanın, heyecan ya da genel farkındalığın yatıştırılmasının derecesini gösterir.
  7. Korku: Beklenen aşırı veya zorlayıcı ve/veya potansiyel tehdit edici durumlara bağlı huzursuzluk, üzülme ya da sinirliliği içeren olumsuz duygunun derecesi araştırılır.
  8. Yüksek Yoğunluklu Uyaranla Memnuniyet: Yüksek seviyeli uyaranın yoğunluğu, derecesi, karmaşıklığı, yeniliği ve uyumsuzluğunun yer aldığı durumlara bağlı hoşlanma ve memnuniyet derecesi tanımlanır.
  9. Dürtüsellik: İlk yanıtın hızı ve şiddeti belirlenir.
  10. Engelleme Denetimi: Belirgin olmayan ya da yeni durumlara veya yönergelere karşı uygunsuz yanıtın baskılanması ve planlanması kapasitesi ölçülür.
  11. Düşük Yoğunluklu Uyaranla Memnuniyet: Düşük seviyeli uyaranın yoğunluğu, derecesi, karmaşıklığı ve uyumsuzluğun yer aldığı durumlara bağlı hoşlanma ve memnuniyetin derecesi gösterilir.
  12. Algısal Hassasiyet: Beş duyusuna yönelik uyaranlara olan hassasiyetin derecesi anlaşılır.
  13. Mutsuzluk: Acı duyma, hayal kırıklığı ve nesne kaybı ya da kaybetme tehdidine bağlı enerjide azalma ve duygu durumda çökme ve olumsuz duygunun derecesi belirlenir.
  14. Utangaçlık: Yeni ve belirsiz durumlarda tereddütlü ve çekingen yaklaşım araştırılır.
  15. Gülümseme ve Kahkaha: Uyaranın yoğunluğu, derecesi, karmaşıklığı ve uyumsuzluğun değişmesine verdiği olumlu duygusal yanıtın derecesi ölçülür.

Mizaç karakter ve kişiliğe göre daha genetik temele yakın ve biyolojiktir. Bununla birlikte değişmez değildir. Erişkin yaşama projeksiyonda karakter, kişilik ile değerlendirmek gerekir.

DR.Sabri Burhanoğlu - Randevu Al