Bilişsel esneklik nedir, ne işe yarar?

Bilişsel Esneklik; Beyin büyük ve karmaşık bir organdır. Nöroloji, Psikiyatri, Nöroşirurji gibi tıp dalları, Psikoloji bilim dalı bu organı merkez alan dallardır. Psikiyatri alanı beynin hacim olarak aslında küçük ancak karmaşık alanları ile ilgilenmektedir. Bu küçük dediğimiz alanlardan biri de beynin en ön bölgesi olan “prefrontal korteks” olarak adlandırılan bölgedir.

Prefrontal korteks anatomik olarak alnımızın tam arkasına denk gelen beyin bölgesidir. Bu bölge beynin en gelişmiş bölümüdür. İnsan bu bölgenin hacim açısından büyüklüğü ve gelişmişliği ile hayvanlardan ayrılıp doğaya hakim tür olmuştur. Prefrontal alanların dikkatin sürdürülmesi, yazılan sözcüklerin tanınması, planlama ve kontrol etme gibi çok değişik fonksiyonları vardır. Ayrıca duygunun kontrolü ve konuşma kabiliyeti üzerine de etkilidir. Zihinsel faaliyetlerin amaca yönelik sıralanmasında önemli rol oynar. Prefrontal korteks beyine iç ve dış kaynaklardan gelen uyaranları taramak, ayıklamak, değerlendirmek, anlam vermek, yeni düşünce ve kararlar oluşturmak gibi üst düzey bilişsel işlevlerin bütünleştirildiği ve eyleme geçirildiği beyin bölgesidir. Bu beyin bölgesinin en önemli işlevleri Yönetici (executive: yönetsel, yürütücü) fonksiyonlar adı verilen fonksiyonlardır. Bunlar

• plan yapmayı ve uygulamayı,
• kıyaslama yapabilmeyi,
• sosyal kurallara uymayı,
• problem çözmeyi,
• beklenmedik durumlara uyum sağlamayı,
• birçok işi aynı anda yapmayı,
• bellekten bilginin aranıp bulunabilmesi için yaşantıları yer ve zaman içinde yerleştirmeyi,
• farklı elemanlar arasında ortak noktaları  bulmayı sağlar.
• davranışın zaman içinde organize edilmesi,
• gelecekte yapılacak davranışları  öngörüp ona göre hazırlık yapmak,
• özellikle yeni bir davranışın geliştirilmesi,
• bilgilerde belirsizliğin söz konusu olduğu durumlarda mantık yürütmek sayılabilir. 

Bu prefrontal korteks işlevlerinden olan yürütücü fonksiyonlardan birisi de Bilişsel (nörokognitif) Esnekliktir. Bu yazıda nörokognitif elastikiyeti ele alacağız.

 Bilişsel Esneklik
Belirli durumlara uyum sağlamak, bir düşünceden diğerine geçme becerisi ya da değişik problemlere çok yönlü stratejilerle bakma kapasitesi olarak değerlendirilir. Kişinin seçeneklerin farkında olması, yeni durumlara uyum sağlaması ve bu durumlara ilişkin olarak kendisini yetkin hissetmesi olarak tanımlanmaktadır.

Bilişsel esneklik, çocukların bilişsel ve sosyal gelişimlerinde oldukça önemlidir. Bilişsel esnekliği yeterli düzeyde olanlar, yeni ve zor durumlarla etkili bir şekilde baş edebilir;
alternatif düşünce ve fikirler üretebilmekte başarılıdırlar.
Yeterince esnek olamayan kişiler, katı bir şekilde davranarak aynı hataları tekrarlar ve yeni durumlara uyum sağlamakta zorluk yaşarlar. Kişilerin bilişlerini koşullara uygun olarak değiştiremediği, yani nörokognitif esnekliklerinin bulunmadığı durumlar depresyon ve obsesif kompulsif bozukluk gibi durumlarla ilişkili olabilmektedir.  

Diğer bireylerin duygularını anlamanın problem çözme becerisini ve uyumu kolaylaştırdığı, esnek bir bilişe sahip olmanın diğerlerinin bakış açılarını anlamayı sağladığı belirtilmektedir. Esnek bir bakış açısına sahip olmak, tutumların bilişsel boyutuyla ilişkilidir.

Bilişsel esneklik, bireyin düşüncelerinde esnek olabileceğine dair istekliliği ve davranışlarının sonucunun olumlu olabileceğine dair güvenini içermektedir. Bu esnekliğe sahip birey, davranışlarının sonucunun başarılı olacağı inancındadır.

Bilişsel esnekliğe sahip olan kişinin diğerlerine karşı agresif tepkileri azalmakta, hoşgörüsü artmaktadır. Bilişsel esneklik ve kişilerarası iletişim arasında pozitif bir ilişki mevcuttur. Esnek olmayan bilişler önemli uyum sorunlarına neden olmaktadır.
Yönetici fonksiyonlar birinci yaştan itibaren gelişmeye başlar, çocukluk ve ergenlik süresince bu gelişme devam eder ve ortalama yirmi dört yaş civarı bu gelişim plato yapar.

Nörokognitif esneklik değişen çevresel uyaranlara göre davranışı izleyebilme, ayarlayabilme becerisidir. Algı, bellek ve hareketle ilgili süreçlerde programlama ve koordinasyon gerektirir. Nörokognitif esnekliğin planlama, organizasyon ve problem çözme becerilerine göre gelişimin daha erken dönemlerinde olgunlaşan bir beceri olduğu belirtilmektedir. Yapılan gelişimsel değerlendirmelerde 8-10 yaşındaki çocukların nörokognitif esneklik testlerindeki performanslarının erişkin yetkinliğinde olduğunu tespit etmektedir. Burdan 7’sinde neyse 70’ inde de aynı anlamı çıkabilir ancak bilişsel tedavilerle bu esneklik arttırılabilir. Bu bilişsel girişimler ne kadar erken olursa o kadar etkilidir.
Nörokognitif esneklik, cevap kalıplarını değiştirebilme, hatalardan öğrenebilme, alternatif stratejiler geliştirebilme, dikkati bölebilme ve çok sayıda bilgiyi aynı anda işlemleyebilme becerisidir. Nörokognitif esnekliği olmayan ya da zayıf olan bireyler katı ve törensel davranış biçimlerine bağlı görünmekte, düzen değişikliğine uyum sağlamakta zorluk yaşamaktadır.