Dürtüsellik nedir? Dürtü kontrolü nasıl sağlanır?
Sık görülen klinik bir problem ve insan davranışının temel bir özelliği olan dürtüsellik çeşitli şekillerde tanımlanabilir.
- Dikkatsizlik, zararlı davranışları öngörememe, sabırsızlık (ödüllenmeyi erteleyememe, risk alma eğilimi, haz ve duygulanım)
- Risk alma, plan yapmada yetersizlik ve zihni çabuk toplayamama
- Hazırlıksız aniden hareket (motor aktivasyon), elindeki işe odaklanmadan (dikkat), plan yapmadan ve yeterince düşünmeden
Dürtüsel davranışların üç boyutu vardır.
1)Eylemlerin sonuçlarını düşünmek için eldeki bilgileri kullanamamak
2) Daha sonra elde edilecek daha büyük bir ödül için o an elde edilecek küçük bir ödülden vazgeçememek
3) Yerleşmiş güçlü hareket tepkileri baskılamakta eksiklik.
Dürtüselliğin eşlik ettiği psikiyatrik bozukluklar arasında; bazı kişilik bozuklukları, şizofreni, bipolar bozukluk, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (ADHD), yeme bozuklukları, madde kullanım bozuklukları sayılabilir.
Ayrıca esasında kendi dürtü kontrol bozuklukları olan patolojik kumar oynama, aralıklı patlayıcı bozukluk, piromani, kleptomani ve trikotillomani de görülmektedir.
Dürtüsellik, sıklıkla kompulsif (zorlantı) davranışla karışmaktadır. Dürtüsel kişiler, çevredeki tehlikenin boyutunu küçümseyen ve tekrarlayıcı olarak riskli davranışlar sergileyen, yaptıkları hataları yargılamayı öğrenmede başarısız kişilerdir.
Dürtüsel eylem, bir yanıt vermeye engel olamamak olarak tanımlanabilir. Dürtü kontrolü yiyecek, cinsellik ya da yüksek derecede arzulanan diğer kazançlar için içsel veya dışsal olarak harekete geçirilen güçlü bir isteği aktif bir baskılama mekanizması şeklinde tarif edilir. Bu baskılama mekanizması sayesinde hızlı koşullanmış yanıtlar ve refleksler geçici olarak baskılanır ve böylelikle daha yavaş mekanizmalar davranışı yönlendirebilir. Dürtüsellik, dürtüsel eylemlerin yanı sıra, dürtüsel kararlar veya seçimlerde de kendini belli eder. Burada ortaya çıkan baskılanan bir davranış değil, bir karar verme süreci söz konusudur. Dürtüsel karar verme eylemlerin diğer muhtemel seçenekleri veya sonuçları yeterince düşünmeden başlatılmasıdır.
Prefrontal korteksin orbitofrontal korteks birimi davranışsal kontrolde önemli yer oynamaktadır. Bu bölge hasarı olan kişilerde çoğunlukla dürtüsel olarak tarif edilen yanlış karar verme ve bozuk sosyal davranışlar gözlenmektedir. Beynin ödül merkezi olan nükleus akkumbens ile ilişkisi uyaranların ödüllendiriciliği ya da cezalandırıcılığının öğrenilmesi ile ilgilidir. Beynin kaygı-korku merkezi olan Amigdala da dürtü kontrolünde yol oynayan beyin bölgeleridir.
Dürtüsellikte rol oynayan nörokimyasal maddeler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.
Dürtüsellik psikiyatri pratiğinde oldukça sık karşılaştığımız, kişinin hayat kalitesini bozan, ilişkilerini etkileyen, işlevselliğini bozan bir durumdur. Tedavide altta yatan psikopatolojiye göre plan yapılmalıdır. İlaç tedavisi yüz güldürücü sonuçlar vermektedir. Psikoterapi özellikle Bilişsel davranışçı müdahaleler etkilidir. Semptomlar kısa sürede yatışsa da tedavi uzun sürmelidir.